TÜRKÇE DERS NOTLARI

 CÜMLENİN ÖGELERİ

      A)  CÜMLE

Bir duygu, düşünce veya durumu tam olarak anlatan sözcük ya da söz öbeklerine cümle denir.

    v  Bir cümlenin oluşması için en önemli şart, kip ve şahıs bildiren bir unsurun bulunmasıdır. Yani eğer cümle içinde herhangi bir söz, haber veya dilek kiplerinden herhangi biriyle çekimli halde bulunuyorsa o, bir yargı bildiriyor demektir. Yargı bildirmek ise cümle olmanın en önemli koşuludur. Şahıs bildirmek, cümle olmak için her zaman gerekli değildir.

v  Cümlede bulunabilecek öğeler, yüklem, özne, nesne ve tümleçlerdir. Bunların özelliklerinin neler olduğunu şimdi ayrı ayrı görelim.    

B )   CÜMLENİN ÖGELERİ:

Sözcüklerin cümle içindeki görevlerine cümle ögesi denir.

v    Ögeler temel ve yardımcı ögeler olmak üzere ikiye ayrılır.

1.Temel ögeler:

A)Yüklem

B) Özne

2. Yardımcı ögeler:

A)Nesne: Belirtili nesne, Belirtisiz nesne

B)Tümleç: Dolaylı tümleç (Yer Tamlayıcısı ), Zarf tümleci, Edat tümleci

      1.       TEMEL ÖGELER:

         I.      YÜKLEM VE ÖZELLİKLERİ

ü  Cümlenin oluşumunda temel görevi üstlenen öğedir.

ü Cümlede iş, oluş, hareket ve yargı bildiren öğedir.

ü  Tek başına cümle özelliği gösterir.

ü  Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir öğeye soru soramayız. Onu çekimli durumda bulunan sözcüklerden anlarız.

Örnek: Ali camı kırdı. (Yüklem)

        Sevinçten etekleri zil çalıyordu. (Yüklem)

ü  İsim soylu kelimeler de ekfiil alarak yüklem olabilir.

Örnek: Ceren’in en sevdiği çiçek, güldür. (“Gül“ kelimesi ekfiil almış ve yüklem görevinde…)

        Biraz önce gelen çocuk, kapıcının kızıydı. (“Kızıydı “ kelimesi ekfiil almış ve yüklem görevinde…)

ü  Yüklemsiz cümle olmaz. (Eksiltili cümleler hariç.)

Örnek: - Nereye gidiyorsun Harun?

- Babamın yanına…    (“Babamın yanına gidiyorum.” Anlamını veriyor. )

ü  Bir cümlede bir yüklem olabileceği gibi birden fazla da olabilir.

Örnek: Ali geldi, bekledi ve gitti.

ü  Tek bir kelime yüklem olabileceği gibi kelime grubu da yüklem olabilir.

Örnek1: İbrahim kitap okuyor.

Örnek2: Havva, Cansu’nun arkadaşıdır. (İsim Tamlaması yüklem görevinde kullanılmış.)

Örnek3: Reşat’ın gözleri ışıl ışıldır. (İkileme yüklem görevinde kullanılmış.)

ü  Yüklem cümlenin sonunda bulunur; ancak devrik cümlelerde cümlenin başında veya ortasında yer alabilir.

Örnek1: Atakan maça gidiyor. (Cümlenin sonunda)

Örnek2: Atakan gidiyor maça. (Cümlenin ortasında)

Örnek3: Gidiyor Atakan maça. (Cümlenin başında)

ü  Cümlenin yüklemi fiil soylu bir kelimeyse “Fiil Cümlesi” ; isim soylu bir kelimeyse “İsim Cümlesi” dir.

Örnek1: Sebahat yapılan espriye gülüyor. (Gül- fiil olduğu için cümle fiil cümlesidir.)

Örnek2: Türkiye’nin başkenti Ankara’dır. (Ankara isim olduğu için cümle isim cümlesidir.)

ü  Yüklem cümlenin en önemli öğesidir. Fiil cümlelerinde vurgulanmak istenen kelime ya da kelime grubu yüklemden hemen önce gelir. İsim cümlelerinde ise vurgulanmak istenen kelime yüklemin kendisidir.

Örnek1: Yarın tatile gidiyoruz. (“Tatile” kelimesi vurgulanmış.)

Örnek2: Tatile yarın gidiyoruz. (“Yarın” kelimesi vurgulanmış.)

Örnek3: Gülleri ve halısıyla ünlü şehrimiz, Isparta’dır. (“Isparta” kelimesi vurgulanmıştır. İsim cümlesi olduğu için. İsim cümlesi olmasaydı, “Yüklemden bir önceki öğe vurgulanmıştır.” derdik.)

       II.      ÖZNE, ÖZNE ÇEŞİTLERİ VE ÖZELLİKLERİ

ü  Yüklemden sonra cümlenin en önemli öğesidir.

ü  Cümlede yüklemin bildirdiği işi, oluşu, hareketi yapan öğedir.

ü  Özneyi bulabilmek için yükleme “Ne? , Kim?” soruları yöneltilir.

ü  Her cümlede özne bulunmak zorunda değildir.

Örnek1: Araba duvara çarptı. (Duvara çarpan ne?  —Araba)

Örnek2: Sevim İstanbul’da geziyor. (İstanbul’da gezen kim? -Sevim)

Ø  Cümlede birden fazla özne olabilir.

Örnek: Yaşar, Ünal ve Talip gezmeye gitti. (Gezmeye giden kim? –Yaşar, Ünal ve Talip)

Ø  Özne tek bir kelime olabileceği gibi kelime grubu da olabilir.

Örnek: Uzun boylu çocuk, Nesrin’i sordu? (Nesrin’i soran kim? –Uzun boylu çocuk)

Ø  Birden çok yüklemi olan cümlelerde ortak özne olabilir.

Örnek: Ahmet geldi, baktı ve gitti. ( Ahmet; “geldi, baktı ve gitti” yüklemlerinin Ortak öznesidir.)

Ø  Gerçek (Açık) Özne: Eylem veya durum bildiren kelime cümle için yer alıyorsa “gerçek özne” adını alır.

Örnek: Nebihan top oynuyor. (Oynayan kim? –Nebihan gerçek özne)

Ø  Gizli Özne: Özne cümlede açıkça görünmüyorsa; ancak yükleme sorulan “Ne? , Kim?” soruları ile varlığı anlaşılıyorsa bu tür öznelere “gizli özne” denir.

Örnek: Top oynuyor. (Oynayan kim? –O gizli özne)

Ø  Sözde Özne: Gerçekte nesne olan; ancak cümle içinde özneymiş görünen öğeye “sözde özne” denir. Sözde özne olabilmesi için yüklemde “–l ve –n” eklerinin bulunması gerekir.

Örnek: Sınıf boyandı. (Boyanan ne? –Sınıf. Peki, sınıf kendi kendine boyanabilir mi?)

Ø  Örtülü Özne: Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce ve tarafından...”gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer verilebilir. Bu tür öznelere   “örtülü özne” denir.

Örnek1: Meclisçe karar alındı. (Kim tarafından alındı? –Meclisçe.)

Örnek2: Yarışma, halk tarafından beğenildi. (Kim tarafından beğenildi? –Halk tarafından.)

Örnek3: Yolcu otobüsleri, belediyemizce hizmete açıldı. (Kim tarafından hizmete açıldı?  -Belediyemizce)

     2.   YARDIMCI ÖGELER

            I.       NESNE VE NESNE ÇEŞİTLERİ

        Ø  Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen varlığa “nesne” denir.

Örnek: Ahmet kediyi sevdi. (Ahmet’in sevme eyleminden etkilenen ne? -Kedi)

Nesneler hal ekini alıp almamalarına göre iki grupta incelenir.

      Ø  Belirtili Nesne: Adın belirtme durum ekini (-i,-ı,-u,-ü) alan nesnelerdir. Belirtili nesneyi bulabilmek için özneyi bulduktan sonra yükleme “Neyi? , Kimi?” soruları sorulur. Alınan cevap bize belirtili nesneyi verir.

Örnek: Tarkan camı kırdı. (Tarkan neyi kırdı? -Camı)

    Ø  Belirtisiz Nesne: Özneyi bulduktan sonra yükleme sorulan “Ne?” sorusunun cevabı belirtisiz nesneyi verir. İsmin hâl eklerinden hiçbirini almaz, yalın hâldedir.

Örnek: Tarkan cam kırdı.(Tarkan ne kırdı? -Cam)

   Ø  Nesneler de diğer öğeler gibi cümle içinde farklı görevlerde kullanılabilirler.

Örnek: Şehrinizi çok beğendim. (Ad nesne görevinde)

         Sizi ilk defa görüyorum. (Zamir nesne görevinde)

         Halk, sevilen birini her zaman destekler. (Sıfat tamlaması nesne görevinde)

  Ø  Cümle içinde birden fazla nesne olabilir.

Örnek: Seni, sesini, gözlerinin rengini hiç unutamam. (Neyi unutamam? Seni, sesini, gözlerinin rengini)

   II.      ZARF TÜMLECİ:

v  Cümlede yüklemi yer, zaman, durum, yön, tarz, miktar, sebep, vasıta ve şart bildirerek yüklemi tamamlayan öğedir.

v  Özneyi bulduktan sonra yükleme sorulan “Nasıl? , Ne zaman? , Niçin? , Neden? , Ne kadar? Ne şekilde? , Nereye? …” sorularının cevabı zarf tümlecini verir.

Örnek:     Abdullah akşam gelecekmiş. (Abdullah ne zaman gelecekmiş? —Akşam)

Örnek:     Konuşarak anlaşabiliriz? (Biz nasıl anlaşabiliriz? –Konuşarak)

 III.      DOLAYLI TÜMLEÇ

     v Cümlede yaklaşma, bulunma, uzaklaşma, yönelme bildiren, yüklemi yer anlamıyla tamamlayan öğedir.

     v Özneyi bulduktan sonra yükleme sorulan “Kime? , Kimde? , Kimden? , Neye? , Neyde? , Neyden? , Nereye? , Nerede? , Nereden?” sorularının cevabı dolaylı tümleci verir. (Soru köklerine dikkat ederseniz  –e, -de, -den eklerini aldıklarını görürsünüz.)

Örnek: Mehtap okuldan geliyor. (Mehtap nereden geliyor? —Okuldan)

ARA SÖZ

v Cümleyi söylerken söz arasına sıkıştırılan, bazen bir ögenin açıklayıcısı, bazen cümle dışı unsur olan söz veya söz öbeklerine ara söz denir.

  Örnek:

"Büyüdüğüm o güzel şehri, Bursa'yı, asla unuta