TÜRKÇE DERS NOTLARI

SÖZCÜKTE YAPI / KÖK-EK (2)

YAPISINA GÖRE SÖZCÜKLER

A) Basit Sözcükler: Yapım eki almamış kelimelere basit sözcük denir. Bu tür sözcükler çekim eki almış olabilir. Yapım eki almadıklarından bunlar daima kök halinde bulunur.

Örnek:

       “Dünyada hiçbir dost insana kitaptan daha yakın değildir.”  Cümlesindeki kitap, dünya, insan, yakın sözcükleri birer basit yapılı sözcüklerdir.

B)   Türemiş Sözükler: En az bir yapım eki almış sözcüklere türemiş sözcük denir. Yapım eki almış sözcüklere “gövde” denir.

Örnek: Kitaplık (-lık yapım ekini almış; öyleyse Türemiş sözcüktür.)

“Bana bir silgi verebilir misin?”                   ( “silgi” Türemiş sözcük)

“Sınıfımızın başkanı çok dalgın biriydi.”  ( “dalgın” Türemiş sözcük)

“O her zaman büyük düşünürdü.”                        ( “büyük” Türemiş sözcük)

UYARI: Bazı pekiştirmeli sözcüklerde sözcüğün başına bir hece eklendiği görülür.

“Etraf bembeyaz olmuş, göz kamaştırıyordu.”

cümlesinde altı çizili sözcük incelendiğinde “beyaz” sözcüğünün ilk hecesinden oluşturulmuş “bem” hecesinin sözcüğün başına geldiğini görüyoruz. Bu bir ek olmadığından sözcük yapım eki almamıştır; yani basittir.

C)      Birleşik Sözcük : İki ya da daha çok sözcüğün, yan yana gelerek anlamca kaynaşmasından oluşan yeni anlamdaki sözcüklere birleşik sözcük denir. 

Ø   Birleşik sözcük oluşumları yönünden farklılıklar gösterir.

 i.            Anlam Yönünden:

a) Sözcüklerden birinin anlamının yitirilmesiyle oluşan birleşik sözcükler :

kara + ciğer

ateş + böceği

dülger + balığı

b) Her iki sözcüğün anlamının yitirilmesiyle oluşan birleşik sözcükler:

kaba + kulak

su + çiçeği

kadın + budu

deve + tabanı

ii.            Tür Yönünden

a) Aynı türden sözcüklerin birleşmesiyle oluşan birleşik sözcükler:

kadın + budu (isim+ isim)

Çanak + kale (isim +isim)

Vezir + köprü(isim + isim)

dedi + kodu (eylem + eylem)

b) Aynı türden olmayan sözcüklerin birleşmesiyle oluşan birleşik sözcükler:

bastı + bacak (eylem+ isim)

sivri + sinek (sıfat +isim)

sarı + kanat (sıfat +isim)

al + bastı (isim + eylem)

c) Tür değişimiyle oluşanlar birleşik sözcükler :

bu + gün (zarf) (sıfat +isim )

biçer + döver (isim) (eylem +eylem)

iii.            Tamlama Görünümünde olanlar

a) İsim tamlaması görünümünde olanlar:

horozibiği

kadınbudu

kuzukulağı

devetabanı

b) Sıfat tamlaması görünümünde olanlar:

kabakulak

sarıkanat

cingöz

Fenerbahçe

iv.            Ses Değişimi Yoluyla Oluşanlar

a) Ses eklemesi yoluyla oluşanlar:

hissetmek [ his-(s)- etmek ]

affetmek [ af-(f)- etmek ]

hakketmek [ hak-(k)- etmek ]

b) Ses düşmesi yoluyla oluşanlar:

hapsetmek [ hap(i)s+etmek ]

kaynana [ kay(ı)n+ana ]

pazartesi [ pazar+(er)tesi ]

v.            KURALLI BİRLEŞİK FİİLLER:   

Yapılış şekilleri şunlardır:  Fiil + yardımcı fiil

Herhangi bir fiille "yazmak, vermek, bilmek, durmak, gelmek" yardımcı fiillerinden oluşur.

Bu yardımcı fiilleri kendi anlamlarını tamamen yitirir, "yeterlik, tezlik, sürerlik ve yaklaşma" olmak üzere dört anlam ifade eder

İki fiil arasına "-a, -e, -ı, -i, -o, -ö, -u, -ü" zarf-fiil eklerinden biri girer.

a)      Yeterlik Fiili:   Fiil + “-E” + bil- şeklinde yapılır.

Örnek:

Ahmet bu işi başarabilir. Başarmaya gücü yetebilir. (Yeterlik)

Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir.( Etmesi olası/ Yeterlik Olasılık)

Yanınıza gelebilir miyim? İzin verir misiniz?( Yeterlik / İstek isteme, rica etme)

Olumsuzu şöyledir:

ü   Gücü yetmezlik anlamı katıyorsa:

Örnek:

Başar-a-bil-i-r  ›  başar-a-ma-z

Aç-a-bil-i-r-im  ›  aç-a-ma-m

Oku-y-a-bil-i-r-im  ›  oku-y-a-ma-m

Gel-e-bil-i-r-iz › gel-e-me-y-iz

ü   Gücü yetmezlik ihtimali içeriyorsa:

Örnek:

Yaz-a-bil-i-r-im › yaz-a-ma-y-a-bil-i-r-im

Oku-y-a-bil-i-r-ler › oku-y-a-ma-y-a-bil-i-r-ler

ü   İsteğe bağlı oluşta ihtimalin yüzde elli olduğu belirtiliyorsa:

Örnek:

Doğ-a-bil-i-r › doğ-ma-y-a-bil-i-r

Ol-a-bil-i-r › ol-ma-y-a-bil-i-r

b)      Tezlik Fiili:  Fiil + “-İ” + ver- ve Fiil + “-İ” + gel- şeklinde yapılır.

Örnek:

Bana bir çay alıver. (Tezlik /Çabukluk)

Birden karşısına çıkıverdi. (Apansızın)

Onu bir kenara atıvermişler. (Önemsememe / Gelişigüzel yapma )

Beklemediğimiz bir anda çıkageldi. (Apansızın)

Olumsuzu:

Örnek:

Kapıyı açıvermedi açmadı tezlik

Kapıyı açmayıver açma önemsememe

c)      Sürerlik Fiili: 

Fiil + “-E” + kal-

Fiil + “-E” + gel-

Fiil + “-E” + dur- şeklinde yapılır.

Örnek:

Çocuk oturduğu yerde uyuyakalmış

Bakakalırım giden her geminin ardından

Sen vitrinlere bakadur, ben birazdan gelirim

Eskiden beri böyle anlatılagelmiş.

Bu birleşik fiil tekrar birleşik fiil yapılabilir.

Örnek:

Çocuk oturduğu yerde uyuyakalabilir

Beni burada alıkoyamazsınız.

Sürerlik anlamını başka çekimler de verebilir:

Geçen arabalara bakıp durdu.

Olduğumuz yerde dönüp duruyoruz.

Olumsuzu:

Örnek:

Uyuyakalmamış, yol kapalı olduğu için gecikmiş.

d)      Yaklaşma Fiili: Fiil + “-E” + yaz-

Örnek:

Merdivenden inerken düşeyazdı. (Az kalsın düşüyordu / Az daha düşüyordu / Az kaldı ki düşüyordu / Düşmesine az kaldı.)

“Çeşmimden akan hun ile sagar dolayazdı

Mecliste geçen gece yine kan olayazdı” (Baki)

SÖZCÜKTE YAPISI / EK- KÖK (1) E DÖNMEK İÇİN TIKLAYINIZ.