Edebiyat Ders Notları İçin Tıklayınız...                 

 HALK EDEBİYATI

    İslamiyet öncesi Türk edebiyatının  bir devamı niteliğindedir. Geniş halk kitlelerin edebiyatıdır.Kendi içinde üç gruba ayrılır.

            a)Anonim Halk Edebiyatı

     Söyleyeni belli olmayan,halkın ortak ürünü olarak kabul edilen bir edebiyattır.Biçim ve içerik bakımından aşık edebiyatına benzer. Mani,ağıt destan.türkü,tekerleme,atasözleri,fıkra,masal,halk oyunları,karagöz oyunu, halk hikayeleri,ninniler,bilmeceler,ortaoyunu bu edebiyatın ürünleridir.

-En çok yarım kafiye kullanılmıştır.

-Dili yalın akıcı bir dildir.

-Mecazlara ve diğer söz sanatlarına fazla yer verilmez.

-Aşk,ölüm,ayrılık acısı,tabiat sevgisi,yiğitlik,Toplumsal aksaklık gibi konuları işlenir.

-Nazım birimi dörtlüktür

-Hece ölçüsü kullanılır.Hece ölçüsünün 11,12,ve 8’li kalıpları kullanılır.

        b)Aşık Edebiyatı

      13.yy dan günümüze kadar süren aşık edebiyatı ozanlar tarafından gerçekleştirilir. Aşıklık geleneğinde usta-çırak ilişkisi ağır basmaktadır.

   -Nazım birimi dörtlüktür.

   -Yarım kafiye ve redif kullanılır.

   -Hece ölçüsünün 7,8 ve 11’li kalıpları kullanılmıştır.

   -Dil sadedir

   -Uslup doğal, sade ve yapmacıksızdır.

   -Eserlerin son dörtlüklerinde şairlerin adı veya ‘mahlas’ ları bulunur.

   -Eserler genellikle yazıya geçirilmez,sözlü bir şekilde yaşatılır ancak yazıya geçirilen eserler cönk adı verilen not defterlerinde toplanmıştır.

  -İşlenen konular;aşk,doğa,yiğitlik,ayrılık,yoksulluk ve ölüm gibi konular işlenmiştir.

   Aşık edebiyatı türleri:

  1-KOŞMA:

 11’li hece ölçüsüyle söylenir.Lirik şiirlerdir.Aşık edebiyatının temel nazım birimidir.Aşk,doğa,güzellik,yiğitlik ölüm ve eleştiri gibi konuları işler.Yarım,tam ve zengin uyaklar en çok kullanılan uyaklardır. Dört tane türü vardır. Bunlar:

Güzelleme:  sevgi aşk konularını işler

Koçaklama: Kahramanlık konusunu işler

Ağıt  :Sözlü edb. sagu 

Taşlama: Divan edebiyatında hiciv günümüzde eleştiri denir. Kişi ve toplumun aksak yanlarını dile getirir.

    2-SEMAİ:

8’li hece ölçüsüyle söylenen lirik şiirlere denir.Koşma ile konuları aynıdır.Karacaoğlan bu türün en büyük ustasıdır..

   3-VARSAĞI :

 8’li hece ölçüsüyle söylenen lirik şiirlerdir.Konuları koşma ve semai ile ortaktır.Bre!hey!be hey! Gibi ünlemlerin kullanılması bu türü düğerlerinden ayırır . Bu tür Güneydoğu Anadolu’da yaşayan Varsak Ailesine aittir. Karacaoğlan bu türün en önemli ustalarındandır.

    4-DESTAN:

 Genellikle 11’li hece ölçüsüyle söylenir,epik şiirdir. Kahramanlık,sosyal ve doğal olaylar temel konusudur..Ancak doğal destanlardan ayrılırlar.Doğal destanlar halk tarafından ,destanlar ise ozanlar tarafından oluşturulur.Doğal destanlar uzundur ancak bu destanlar 15-20 dörtlükten oluşurlar.(Kayıkçı Kul Mustafa- Genç Osman buna örnektir)

Aşık Edebiyatı Ozanları

        Karacaoğlan:17.yy.da yaşadığı sanılır.Uçarılığı,özgürlüğe düşkünlüğü,İnsancıllığı,  özentisiz duru ve ahenkli söyleyişi ile en büyük halk ozanlarındandır.Güney-Güneydoğu Anadolu’da yaşadığı varsayılır. Hece ölçüsünü kullanmış sade konuşma dilini kullanmıştır.  Divan edebiyatından etkilenmemiştir.  

        Köroğlu: 16.yy.da yaşamıştır.Kavganın ,direnişin ve özgürlüğün sembolüdür.Coşkulu,gür sesli bir söyleyişi vardır.Dostluk,mertlik, aşk özgürlük,doğa sevgisi temel konularıdır.Hece ölçüsünü kullanmıştır. Divan edebiyatından etkilenmemiştir.

       Dadaloğlu: 19yy.ozanlarındandır.Göçebelerin yerleşik hayata geçirilmesine karşı direnmenin ozanıdır. “Ferman padişahın dağlar bizimdir.” Sözü meşhurdur.İçli bir dili vardır. Türkü ustasıdır.Destan varsağı ve semai de yazmıştır.Yiğitçe ve özgürce söyleyiş hakimdir şiirlerinde.

      Dertli:Fuzuli,Gevheri ve Aşık Ömer’den etkilenmiştir.Aruzla yazdığı gazel ve divanları vardır. Hece ölçüsüyle Koşma,semai,nefes

Ve devriye yazmıştır.

      Bayburtlu Zihni: Medrese eğitimi görmüş,divan katipliği ve çeşitli memurluklar yapan şair kaside,naat,gazelden oluşan bir divanı ve sergüzeşt adlı mesnevisi vardır. Asıl ününü aşık tarzında yazdığı şiirlerle kazanmıştır.Az sayıda olan şiirlerinin çoğu yergi ve taşlamalardan oluşur.

     Seyrani:  Medrese eğitimi görmüş divan edebiyatının etkisinde kalmıştır.Asıl başarısını halk edebiyatı tarzında yazdığı koşma,semai,nefes ve devriyesidir.Çağının çökmüş siyasi anlayışını ve devlet adamlarını taşlamalarıyla eleştiren halk ozanıdır.

     Aşık Veysel: (1894-1973) “Dostlar beni hatırlasın,sazımdan sesler gibi eserleriyle tanınır. Saz şairimizin son büyük ustasıdır.Sivas’ın Sarkışla  ilçesinin Sivrialan  köyünde doğmuştur.Bir çiçek hastalığı sonucunda gözleri kör olmuştur.Şiirlerinde aşk,yurt ve toprak sevgisini işlemiştir.

     Aşık Ömer:  (1630?-1707) Düzgün bir eğitim görmediği halse saz şairlerimiz arasında yer etmiş bir şairimizdir.Hecenin yanında aruz ölçüsüyle de yazmıştır. Bazı şiirlerinde ADLİ mahlasını kullanmıştır.

Savaşlarda askeri coşturmak için tambura çalmış bunun yanında içli,duygulu,derbeder duygularını en güzel şekilde dile getirmiştir.

 Erzurumlu Emrah: (?-1860)Medrese eğitimi görmüştür ve zamanının en güçlü şairlerindendir.Divan edebiyatının etkisinde şiirler yazmıştır. Aruzla gazel,murabba ve muhammesler ; hece ile koşma ve semailer yazmıştır.Kendinden sonra gelen şairleri etkilemiştir.

c)Tekke Edebiyatı (Dini Tasavvufi Halk Edebiyatı)

     Temelleri 12.yy.da Ahmet Yesevi tarafından atılmıştır.Bu edebiyatın amacı tasavvuf felsefesini yaygınlaştırmaktır.

     Tasavvuf felsefesi,Türk folklörü  ve edebiyatına getirdiği değişimle bir Rönesans sayılabilir.Nesimi,Mevlana,Yunus Emre,Pir Sultan Abdal, vb. ozanlar bu edebiyatın önde gelenşairleridir.

     Tasavvuf Felsefesi beş temel amaç üzerine kurulmıştur.

a)Vahdet-i Vücut:Var olan Tanrı’dır.Tanrı birdir.Bütün evren bu birin yansımasıdır.

b)Tecelli:Tanrının özellikleri diğer var olanlara yansır

c)İnsan:İdeal insan kamil ve ehildir.

d)Aşk :Tanrıya ulaşma yoludur.

Tekke Edebiyatının Özellikleri

a) Hece ölçüsü ağırlıklıdır,az da olsa aruz ölçüsü kullanılmıştır.

b) Yarım uyak ve redif sık kullanılmıştır.

c) Tasavvuf terimlerinin dışında dil,halkın anlayabileceği nitelikte ve sadedir.

d) Saz eşliğinde söylenenlerde vardır.

e) Süslemesizdir.

f) İlahi,nefes ,deme ,şathiye,nutuk ve devriye  başlıca nazım türleridir.

g) Allah sevgisi,nefsin öldürülmesi,insan sevgisi,ölüm,Allah’a varış yolları,tasavvuf ilkeleri temel konularıdır.

h) Coşkuludur,genellikle didaktik şiirlerden oluşur.

I) Nazım birimi dörtlüktür ancak beyitle oluşturulmuş türlerde vardır.

     Tekke Edebiyatının Nazım Türleri

İlahi:

 Tekke edebiyatının ana nazım türüdür.8’li hece ölçüsüyle söylenirler 7 ve 11’li de olabilir.Fanili,k Allah sevgisi,nefsin öldürülmesi temel konusudur.Bu türün en büyük ustası Yunus Emre’dir.

Nefes:

 8’li hece ölçüsüyle söylenirler.İlahilerin konularının Bektaşilerce söylenmesi sonucu ortaya çıkmış türdür.Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile ilgili şiirler vardır.

Deme:

8’li hece ölçüsüyle söylenir müritlere öğreticiliği esas alır.

Nutuk:

 8’li hece ölçüsüyle söylenir müritlere öğreticiliği esas alır.

Devriye:

 Alah’tan gelen insanın yine Allah’a döneceğini anlatan şiirlerdir.

Şathiye: 

Korkuya dayalı din anlayışına eleştiri niteliğinde olan şiirlerdir. Allah ile konuşuluyor gibi söylenir. Bu türde eser veren başlıca ozanlar; Yunus Emre,Hacı Bayramı Veli,Süleymen Çelebi,Nesimi,Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal,Mevlana’dır.

   Bazı Tekke Edebiyatı Şairleri

Mevlana : (1207-1273) İslam dünyasının en büyük mutasavvıfudur. Bilgin, düşünür ve Mevleviliğin kurucusudur. Sanatı mabede sokar,sanatı ibadetten sayar.Onun için hayatın her anı ,her davranış,şiir,müzik,semah ve bütün güzel sanatlardan ibarettir.Allah’tan gelen insanın tekrar O’na döneceğini  inanır.Ve ölümü Allah’a kavuşma olarak görür.

 Eserleri:Mesnevi,Divan-ı Kebir,Fihi ma Fih,Mektubat,Mecalis-i Seba

Yunus Emre: Halk edebiyatımızın en kudretli ve en büyük şairidir. Şiirleri nin özünde derin bir insan sevgisi içli bir Allah aşkı ve tasavvufa bağlılık görülür.Halk diliyle coşkun bir lirizmle şiirlerini söylemiş,hece ölçüsünün yanında bazen aruzu da kullanmıştır.Her ırk ve sınıftaki insanları büyük bir hoşgörüyle karşılar.

Ahmet Yesevi: Tekke edebiyatının kurucusudur.Türkistan’da Seyram şehrinde doğmuştur.Yesi şehrinde Yesevi tarikatını kurar.Şiirlerine hikmet adı verilmiştir.Bu şiirlerinin toplandığı kitaba da Divan-ı Hikmet denir. Türkçeyi ,hece ölçüsünü ve halk edebiyatı nazım biçimlerini kulanmıştır.

Pir Sultan Abdal : Beştaşi ve alevi geleneğine bağlıdır. Aleviliği yaymak amacıyla yazılan şiirlerde coşkun bir lirizm vardır.Divan edebiyatından hemen hiç etkilenmemiştir.Osmanlı devleti aleyhine yaptığı politikalar nedeniyle idam edilmiştir. Devletin ileri gelenleriyle ilgili yergi şiirleri yazmıştır.Din dışı konuları da işlemiştir.