EDEBİYAT SÖZLÜĞÜ

TA’KİD 
İfadeye açıklık getirememe, anlatamama halidir. İkiye ayrılır. 
1. Lafzi ta’kid: Bir cümlede kelimelerin yerli yerine kullanılmamasından doğar. Örnek: 

Ben fakîrî etme terk memnûn-i ebnâ-yı zaman 
Hasıl etmezsen değil gam matlabım yâ Rab bana 
Râgıp Paşa 

2. Manevi ta’kid: Bir cümlede kelimeler yerli yerince kullanılmakla beraber bir anlam çıkmamasına denir. 
Örnek: Âlemin cânı değilsin cân-ı âlemsin sen 
Nef’î 

TA’RİFAT 
Mevki sahipleri ve bazı görevlileri tasvir eden şiirler. Divan edebiyatı nazım türüdür. Birkaç beyitlik bendler halinde yazılırlar. Sâfi Kasım Paşa’nın, Kalkandelenli Fikri’nin, Gelibolulu Mustafa Ali’nin, Yenişehirli Avni’nin ta’rifatı vardır. Örnek: 

Nedür bildüm mi defter-dâr efendi 
Eğerçi bir iki üç var efendi 
Kiminün işini altun iderler 
Kimin ma’zül kimin mağbûn iderler 
Olardur sâ’i-i genc ü hazînle 
Olardur sâhib-i mâl u define 
Kalkandelenli Fikri 

TA’ŞİR 
Bir gazelin her beytinin veya bir beytinin üzerine sekiz mısra eklenerek yapılan mu’aşşerdir. Divan edebiyatı nazım şeklidir. Edebiyatımızda örneği fazla görülmez. Yahya Bey’in Muhibbî’nin (Kanunu Sultan Süleyman) gazeline yaptığı ta’şiri örnek olarak verilebilir. 

Haste olmak gûşmâl-i Hazret-i İzzet gibi 
Her kişinün yalımın alçak ider gurbet gibi 
Değme bir kimse göre gelmez refahiyyet gibi 
Nâleler gûyâ derây-ı rıhlet-i râhat gibi 
Dâr-ı dünya cây-ı fürkat menzil-imihnet gibi 
Devleti bir âlet-i hengâme-i zahmet gibi 
Sağlıgun bünyâdı yok âyinede sûret gibi 
Matla’ı şâh-ı cihânun maşrık-ı hikmet gibi 
Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi 
Olmaya devlet cihânda bir nefes sıhhat gibi 
Yahya Bey 

TAŞTİR 
Bir gazelde her beytin iki mısrasının arasına iki veya üç mısra ekleyerek manzume meydana getirmek. Divan edebiyatı nazım şeklidir. Kelime, Arapça "bir şeyin yarısı, iki cüzünden bir cüzü" anlamındaki şatr kökünden gelir. Taştirde, aynı vezin ve kafiyede, araya iki mısra girerse terb-i mutarraf, üç mısra girerse tahmis-i mutarraf olur. Edebiyatımızda XVIII. yüzyıldan sonra örnekleri görülen taştir çok az kullanılan bir şekildir. En çok Halveti şeyhlerinden Aydi Baba yazmıştır. 
 

TAZMİN 
Bir şairin, bir mısra veya bir beytin bir başka şairce kullanılması. Divan edebiyatı nazım türüdür. Tazmin edilen mısra veya beytin sahibinin zikri şarttır. Tazmin eden şair, şiiri herhangi bir nazım şekline tamamlar ve aldığı sahibini belirtir. Örnek: Recaizade Ekrem’in şiirini tanzim: 

Sanırım ismini kuşlar heceler 
Seni söyler bana dağlar dereler 
Su çağıldar kuzular kırda meler 
Seni söyler bana dağlar dereler 

Hep seni aşkın eserken serde 
Hüsn ü ânın görünür her yerde 
Gezdiğim duygulu vâdilerde 
Seni söyler bana dağlar dereler 
Yahya Kemal Beyatlı 

TECÂHÜL-İ ARİF 
Anlamla ilgili sanatlardandır. Bilinen bir gerçeği, bilmez görünerek söylemek yöntemiyle yapılır. Bilinen şey, bilinmiyormuş gibi anlatılırken genellikle bir espriye dayandırılır. Bu yapılırken mübalağa ve istifham sanatından da yararlanılır. Örnek: 

Âb-gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem 
Ya muhît olmuş gözümden günbed-i devvâre su 
Fuzulî 

(Bilmiyorum, dönen kubbe mi su rengindedir, yoksa gözyaşlarım mı gökyüzünü kaplamıştır.) Fuzuli, kubbenin, yani gökyüzünün mavi renkte olduğunu bilmiyor gibi görünüyor. Aslında gözyaşlarının gökyüzünü kaplayacak kadar çok ağladığını belirtmek için bu yola başvurmuştur. 

TEFRİK 
Anlamla ilgili sanatlardandır. Aynı çeşide giren iki şey arasına, birbirine aykırı taraflar (tebâyün) sokularak bir farklılık meydana getirilmesidir. Örnek: 

Budur farkı gönül mahşer rûz-ı hicrândan 
Kim ol cânım verir cisme bu cismi ayırır cândan 
Ortak çeşit gün, aykırı taraflar ise cisme can verme, cisimden canı ayırmadır. 

TEHZİL 
Alay ve şaka yollu yazılmış nazire. Hezl diye de bilinir. Çokluk tanınmış şairlerin şiirlerine vezin ve kafiye taklit edilerek yazılır. Tehzil, ciddi şiirleri bayağılıktan uzak ciddi bir duruma soktuğu için edebiyatın güzel ve eğlenceli örnekleri arasında kabul edilir. XVII. yüzyıldan sonra yaygınlık kazanan bu tür şiirin örneklerini daha çok Sürûri, Havâyi, Sünbülzade Vehbi, Hüseyin Kâmi (Dehri mahlasıyla), Fazıl Ahmet Aykaç, Halil Nihat Boztepe vermişlerdir. 

TEKRAR 
Bir ifadede aynı sözcük ya da söyleyişi, estetik kaygı gütmeden birkaç kez tekrar etmek. Aşırı tekrar sözkonusu ise buna kesret-i tekrar denir. 

TELMİH 
Divan edebiyatı sanatlarından. Söz sırasında bilinen bir olaya, bir kişiye, kıssaya ya da atasözüne işaret etmektir. Ama bu kişi ya da şey uzun uzadıya değil bir iki sözcükle anlatılır. Örnek: 

Ey nâme sen ol mâh-likâdan mı gelirsin 
Ey Hüdhad-i ümmid Saba’dan mı gelirsin 
Nabî 
(Şair beytinde Süleyman-Belkıs kıssasını hatırlatıyor.) 

TENÂFÜR 
Bir ifadede birbirleriyle uyuşmayan harf, hece, sözcük ya da tamlamaların kulağa hoş gelmeyen etki yapmasıdır. İkiye ayrılır: 
Harflerle tenâfür: Çıkış noktaları aynı ya da birbirine yakın harflerin aynı sözcükte toplanması. Örneğin: Yaptırttık 
Sözcüklerle tenâfür: Söylenişleri zor olan, dinlenmesinden zevk alınmayan ağır vurgulu sözcüklerin art arda sıralanması: Örnek: 
Şu köşe yaz köşesi, şu köşe kış köşesi 

TENASÜB 
Divan edebiyatında anlamları arasında bağlantı bulunan sözcüklerin aynı ifadede kullanılmasıyla yapılan edebi sanat. Örnek: 

Asîb rûzigârı gülistân-ı dehre 
Sen serv-i gül-izârı hevâdar olan bilür 
Bakî 

Tenasüb, ilham ve tezat sanatlarıyla da birlikte kullanılır. Bu yönüyle de ikiye ayrılır:İlham-ı tenasüb: İlham ve tenasüb sanatlarının birlikte kullanılmasıyla yapılır. İki anlamı olan bir sözcüğün, dize ya da beyit içinde belirtilmemiş anlamıyla diğer bazı sözcüklerin arasında anlam bakımından bağlantı kurularak yapılır. Örnek: 

Ne güzel vâkıadır bu ki asup can gözünü 
Hâb-ı gaflette geçen ömrümü rü’yâ gördüm 
Zatî 
(Can gözünü açıp gaflet uykusunda geçen ömrümün bir rüya olduğunu görüp anlamam ne güzel bir olaydır. Rüya, düş kelimelerinin kastedilmeyen ikinci anlamının hâb ve rüya sözcükleriyle ilişkisi vardır.) 

İlham-ı tezad: İlham ve tezat sanatları birlikte kullanılır. İki anlamı olan bir sözcüğün dize ya da beyit içinde belirtilmemiş anlamıyla anlamlı bir sözcük arasında ilişki kurmak şeklinde yapılır. Belirtilmeyen anlam cinas yoluyla sağlanır. Örnek: 

Serverlik ister isen üftâdelik şiâr et 
Kim düşmeden ayağa çıkmadı başa bâde 
Fuzulî 
(Burada ayak önce kadeh sonra gerçek ayak anlamlarıyla kastediliyor. Fuzulî beyitte sözcüğün vurgulamadığı ayak anlamı ile baş sözcüğü arasında tezat yapıyor.) 

TERDİD 
Bir anlatımda sözü dinleyici ya da okuyucunun ilgisini yoğunlaştırdıktan sonra konuyu hiç beklenmedik bir sonuca götürme yoluyla yapılan edebi sanat. Sözün ciddi bir sonuca varması haline terdid-i sâdık, varmamasına terdid-i mutâyip denir. Örnek: 

Dizilirler ayakta 
Ana baba ve kardeş 
Hayal ırak... Irakta 
Eder fiillerle güreş 

Başından kayar yastık 
Nura döner karanlık 
Sırlar çözülür artık 
Kırka çıkınca ateş 
Necip Fazıl Kısakürek

TERZA RİMA 
Üçer mısralık bentlerle kurulur. Bend sayısı belirsizdir. Tek bir mısra ile sona erer. Kafiye şeması şöyledir: Aba bcb cdc ded e. 
İlk olarak İtalyan edebiyatında görüldü. Dante İlahi Komedya’sını bu nazım şekliyle yazdı. Edebiyatımızda terza rima’yı Tevfik Fikret, Şehrâyîn adlı tek şiirinde denemiştir. 1908’den sonra pek kullanılmamıştır. Bu biçimde yazılmış kısa şiirlerin son mısrasının kuvvetli olmasına dikkat edilir. 

TESBİ 
Bir gazelin beyitleri önünü beş mısra eklenerek yapılan müsebba’dır. Müsebba musammatlardan bir nazım şeklidir. Kafiye şeması şöyledir: Aaaaa (aa) bbbbb (ba) ccccc (ca). Tesbi, Türk edebiyatında çok az görülür. İzzet Molla’nın Fuzuli’nin bir beytini, Leyla Hanım’ın da İzzet Molla’nın bir beytini tazmin yoluyla oluşturduğu tesbi’ler de vardır. 

TETABU-I İZÂFÂT 
İkiden fazla ismin meydana getirdiği zincirleme tamlama. Edebiyatımızda Türkçe, Farsça, Arapça kaidelere göre kurulmuş üç çeşit tetâbu’ı izâfâta rastlanır. Türkçe kurala göre iki, Farsça kurala göre üç kelimeden meydana gelen tamlamalar anlatımı bozmaz. Türkçe tetâbu’-ı izâfât’a örnek: 

"Ahmet’in söylediklerinin doğruluk derecesinin araştırılması..." 
Farsça tetâbu’-ı izâfât’a örnek: 

Ey vucûd-ı kâmilün âyin eclâr-ı feyz-I Hak 
Âsitânım kıble-ı hâcât-ı erbâb-ı yakîn 
Fuzulî 

TEVÂRÜD 
İki şairin birbirinden habersiz aynı mısrayı veya beyti tesadüfen yazması. 

TEVKİYE 
Anlamla ilgili sanatlardandır. İki veya ikiden fazla anlamı olan bir kelimenin yakın anlamını söyleyip uzak anlamını kasdetmek. Birçok edebiyatçı bu sanatı iham sanatıyla aynı kabul etmiştir. Fakat ihamda, ikiden fazla anlamı olan kelimenin bir mısra veya beyitte bütün anlamları kasdedilirken, tevriyede uzak anlamına işaret edilir. Örnek: 

Kûyunda nâle kim dil-i müştâkdan kopar 
Bir namedir Hicaz’da uşşakdan kopar 
Nâili-Kadim 

TRİYOLE 
On mısralı bir nazım şeklidir. Önce iki mısralı kısım, sonra dörder mısralı iki kısım gelir. Birinci kısmın ilk mısrası birinci dörtlüğün sonunda, yine birinci kısmın ikinci mısrası ikinci dörtlüğün sonunda tekrarlanır. Dört mısralı kısımlarda, eklenen mısraların ilk üç mısra ile anlam bütünlüğü sağlaması gerekir. Kafiye şeması şöyledir: Ab aaaa bbbb. Örnek: 

Yüzünde hasta-i sevdâ gibi melâlet var, 
Nedir bu hâl-i perişanın ey hilâl-s