TÜRKÇE DERS NOTLARI 

SÖZCÜK TÜRLERİ KONU ANLATIMI / SÖZCÜK TÜRLERİ YANSIT ANLAT

A. ADLAR (İSİMLER) KONU ANLATIMI

ü Varlıkları veya kavramları veren sözcüklere ad denir.

  * Düzce yolu düz gider.
  * Aman bir edalı kız gider.
  * Gemiler geçer rüyalarımda

v Yukarıdaki dizelerde altı çizili sözcükler bir kavramı ya da varlığı verdiğinden ad göreviyle kullanılmışlardır.

Adlar üç ana bölümde incelenebilir:

I. VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE GÖRE ADLAR

1- Özel Adlar:

 
v Bir tek varlık veya kavrama verilen adlara özel ad denir.

Başlıca özel adlar şunlardır:

a) Kişi adları ve soyadları:
Atatürk, Orhan Veli Kanık...

b) Ulus adları:
Türk, Alman, Japon, İngiliz...

c) Devlet ve Ülke adları:
Türkiye, Mısır, İtalya...

d) Hayvanlara verilen adlar:
Kont, Dük, Boncuk, Bozo...

e) Kent, köy, sokak adları:
Balıkesir, Altınoluk, Bağdat Caddesi...

f) Yıldızların ve yıldız kümelerinin adları:
Güneş, Ay, Mars, Büyük Ayı...

g) Kurum, Dernek, Okul vb. adları:
Kızılay, Boğaziçi Üniversitesi...

h) Dil, Din, Mezhep, Tarikat adları:
Türkçe, İngilizce, Müslümanlık, Alevilik...

2- Tür (cins) Adları:

 
v Aynı türden olan varlıkların ortak adlarına tür adları denir. Tür adları kullanımlarına göre farklı özellikler gösterirler.

ÖRNEK:

* Dün Güneş bulutların arasına hiç girmedi. (özel ad)

* Seni görünce içime bir güneş doğdu. (tür adı)

* Bu yıl fındık çok oldu. (tür adı)

* Sizin Fındık kanepeyi pislemiş. (özel ad-hayvanın adı)

N O T : Tür adları çoğul eki almamış olsalar bile anlam kapsamları nedeniyle türün tamamını kapsayarak çokluk içerebilir.

 ÖRNEK:

* Kitabını yere düşürünce çok utandı. (Türünün bireyini veriyor.)

* Kitap insanın en iyi dostudur. (Bütün kitapları kapsıyor. Kitaplar anlamında)

II. VARLIKLARIN OLUŞLARINA GÖRE ADLAR

1- Somut adlar:

 
  -Varlığı duyu organlarıyla algılanabilen adlara somut adlar denir.

ÖRNEK:

* Ağaç, Masa, Sandalye, Askılık, Kitap, Defter, Rüzgar...

2- Soyut adlar:

 
-Duyu organlarıyla algılanamayan, varlığı zihinde tasarlanan olguları veren adlardır.
 

ÖRNEK:
* Hüzün, Sevgi, Akıl, Saadet...

III. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE ADLAR

1- Tekil adlar:
-Verdiği varlık ya da kavram sayısı bir tanedir. Çoğul eki (-ler; -lar) almamış adlar tekil addır.

ÖRNEK:
* Kalem, Silgi, Defter, Masa, Kitap...

2- Çoğul adlar:
Karşıladığı varlık veya kavram sayısı birden çok olan adlardır.Çoğul adlar (-ler;-lar) çoğul eki alır.
 

ÖRNEK:

*Kalemler, Silgiler, Defterler, Masalar, Kitaplar...

3- Topluluk adları:
-Anlamında birden çok varlığın bir araya gelerek oluşturduğu topluluğu içeren sözcüklere topluluk adları denir.
 

ÖRNEK:
* Meclis, son bunalımda çok tutarlı davrandı.
* Ordu taarruz için hazırda bekliyor.
* Ormanın derinliklerinde kaybolduk.

HAL EKLERİ KONU ANLATIMI

İsim soylu sözcüklere gelerek onların yüklemle ya da diğer sözcüklerle ilgilerini sağlayan eklerdir. Bunları şu şekilde inceleyebiliriz.

1. - i hal eki (yükleme hali)

ÖRNEK:

• “Ev - i gördüm.”
• “Odun - u yardım.” cümlelerinde kullanılan eklerdir. Fiilin neyi etkilediğini gösterir.

Fiile sorulan “kimi, neyi” sorularına cevap verir.

2. - e hal eki (yönelme hali)

ÖRNEK:

• “Eve gitti.” cümlesinde yer bildirir.
• “Yaza gelecekler.” cümlesinde zaman bildirir; zarf yapar.
• “Beş bin liraya aldım.” cümlesinde miktar bildirerek zarf yapar.
• “Başbaşa resim çektirmişler.” cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış.

NOT: Bu ek “ben” ve “sen” şahıs zamirlerine geldiğinde, zamirlerin yapısını değiştirir ve onları “bana”, “sana” şekline çevirir.

3. - de hal eki (bulunma hali)

ÖRNEK:

• “Evde bekliyor.” cümlesinde yer bildirir.
• “Ayakta bekliyor.” cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış.
• “3'te gelecek.” cümlesinde zaman bildirerek zarf yapmış.
• “Onlar gözde insanlar.” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış. Elbette bu durumda yapım eki olmuş.
• “Buralarda saz boyunda otlar biter.” cümlesinde sıfat yapmış ancak yapım eki olmamış.

4. - den hali (çıkma durumu)

ÖRNEK:

• “Evden çıktı.” cümlesinde yer bildirmiş.
• “Akşamdan gidelim.” cümlesinde zaman bildirmiş.
• “Sıradan insanlardı onlar.” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş.
• “Senden iyi arkadaş bulamam.” cümlesinde karşılaştırma bildirmiş.
• “Sıkıntıdan tırnaklarını yerdi.” cümlesinde neden bildirmiş.
• “Her taraf kağıttan uçaklarla doluydu.” cümlesinde bir şeyin neyden yapıldığını göstermiş.
• “Birden ayağa fırladı.” cümlesinde durum bildirmiş.

 Bu tür örnekler çoğaltılabilir. Önemli olan, eklerin cümle içindeki anlamını kavramaktır.

AD TAMLAMALARI KONU ANLATIMI

Bir adın diğer bir ada ait olduğunu bildiren sözcük öbeğidir. Türkçe'de dört çeşit ad tamlaması vardır :
 

1- Belirtili ad tamlaması:

 
v Hem tamlayanın, hem de tamlananın tamlama eki aldığı ad tamlamasıdır.

Tamlama ekleri:

• Tamlayan eki: (-ın, in , un, ün) bazen de (-den) eki tamlayan eki yerine kullanılabi lir.
• Tamlanan eki: (-ı, i u, ü)

ÖRNEK:
*Bahçenin dışı
*Okulun kapısı


Bahçenin dışı (Belirtili ad tamlaması) (Tamlayan- tamlanan)

Okulun kapısı (Belirtili ad tamlaması) (Tamlayan - tamlanan)

U Y A R I 1
Belirtili isim tamlamasında tamlayan kişi zamiri olursa (ben, sen, o, biz, siz, onlar) tamlama ekleri o kişinin iyelik ekleri olabilir.
 

ÖRNEK:
Benim yarim gelişinden bellidir.
Ak elleri deste deste güllüdür.

benim yarim (Belirtili ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan)

U Y A R I 2
Belirtili isim tamlamasında tamlayan kişi zamiri ise, kullanılmayabilir. Bu durumda (tamlayanı düşmüş ad tamlaması) oluşur.
 

ÖRNEK:
Denizden yeni mi çıkmıştı, neydi
Saçları, dudakları
Deniz koktu sabaha kadar

(onun) saçları: Tamlayanı düşmüş isim tamlaması
(onun) dudakları: Tamlayanı düşmüş isim tamlama

U Y A R I 3
Bazen (-in) tamlayan ekinin yerine (-den) kullanılabilir.
 

ÖRNEK:
*Dün aldığım elmalardan biri çürük çıktı.
        *Elmalardan biri (Belirtili isim tamlaması) (elmaların biri)

2- Belirtisiz ad tamlaması:

 
vSadece tamlanan eki bulunan ad tamlamasıdır.

ÖRNEK:

 *Akşam üstüne doğru, kış vakti
*Benim de sevdalar geçti başımdan.

akşam üstü (Belirtisiz ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan)
kış vakti (Belirtisiz ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan)

Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan:

a) Tamlananın kaynağını belirtir.

ÖRNEK:

*Kuyu suyu, memba suyu
*deniz balığı, su buharı

b) Tamlananın neye benzediğini bildirir.

ÖRNEK:

  *Horoz şekeri, vezir parmağı

c) Tamlananın neye özgü olduğunu bildirir.

ÖRNEK:

  *toz bezi
*saç boyası

d) Tamlananın nedenini bildirir.

ÖRNEK:

  *sel baskını, çığ felaketi

e) Tamlananın neden yapıldığını bildirir.

ÖRNEK:

  *üzüm suyu, ayva reçeli

f) Tamlananın zamanını belirtir.

ÖRNEK:

*gençlik günleri, öğle yemeği 

g) Belirtisiz ad tamlamaları yer adı bildirebilir.

ÖRNEK:

  *Özgürlük Parkı, Taksim Meydanı

3- Zincirleme ad tamlaması:

 
vTamlayan veya tamlananı kendi içinde bir ad tamlaması olan tamlamadır.
 

ÖRNEK:
Hatırlarım ilk görüşümü dünyayı
Bir midye kabuğunun aralığından

midye kabuğu: Belirtisiz ad tamlaması

midye kabuğunun aralığı      (Zincirleme ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan)
zerdali ağaçlarının çiçekleri (Zincirleme ad tamlaması) (Tamlayan - Tamlanan)

4- Takısız ad tamlaması:

 
vBir varlığın neden yapıldığını veya mecazi olarak neye benzediğini bildiren tamlayan ve tamlanan eki almamış olan adlardan oluşmuş tamlamadır.
 

ÖRNEK:
* Çocukluk anılarımın geçtiği taş mektep karşımda duruyordu.

taş mektep (mektebin taştan yapıldığını bildirir. / Takısız ad tamlaması.)
altın yüzük (yüzüğün altından yapıldığını bildirir. / Takısız ad tamlaması.)
keman kaş (kaş kemana benziyor. / Takısız ad tamlaması )

U Y A R I
Takısız ad tamlamalarını sıfat tamlamalarından ayırmak için şunlara dikkat etmek gerekir.

a) Takısız ad tamlamalarında tamlayanın karşıtı yoktur. Sıfat tamlamalarında vardır.
 

ÖRNEK:
havuç burun (Takısız ad tamlaması)
karşıtı yok
haylaz çocuk (Sıfat tamlaması)
karşıtı var

b) Takısız ad tamlamalarında tamlayanlar genellikle somuttur. Sıfat tamlamalarında ise soyuttur.

ÖRNEK:
deri ayakkabı (Takısız ad tamlaması)
somut
akıllı çocuk (Sıfat tamlaması)
soyut

c) Takısız tamlamalar tam benzetmelere dönüştürülebilir. Sıfat tamlamaları dönüştürülemez.
 

ÖRNEK:

*ipek saç (Takısız ad tamlaması)
*İpek gibi parlayan saç (Tam benzetme)

 N O T:Takısız ve belirtisiz ad tamlamalarında araya sözcük giremez. Belirtili ve zincirleme ad tamlamalarında ise tamlayanla tamlanan arasına sözcük girebilir.

ÖRNEK:

Pantolonun düğmesi (Belirtili ad tamlaması)
Pantolonun siyah düğmesi (siyah- sıfat)

Çocuğun sevgisi (Belirtili ad tamlamas)ı
Çocuğun imrendiren sevgisi (imrendiren - sıfat)

Atatürk'ün herkese örnek olacak yaşam felsefesi (herkese örnek olacak - sıfat öbeği)

• Belirtisiz ve takısız tamlamalarda ise sıfat araya girmez, tamlamanın başına gelir.

ÖRNEK:

Taze meyve suyu için
Sıfat / Belirtisiz ad tamlaması


Kırık tahta masayı onarın
Sıfat / Takısız ad tamlaması

ADLARDA KÜÇÜLTME

Adlar (-cik, -ceğiz) eklerinden biriyle küçültme anlamı kazanır. Bunun yanı sıra başka anlamlar da belirir.

ÖRNEK:

* Karşı tepecik karla kaplıydı. (küçültme)
* Uzun zamandır görmediğim dayıcığım gelmiş. (sevgi anlamı)
* Kadıncağız ağlıyordu. (acıma anlamı)
* Emekli maaşıyla bir evceğiz alabildi. (küçümseme anlamı)

(-cik) eki bazı durumlarda yapım eki olarak kullanılır.

ÖRNEK:

* Elmacık kemikleri görünüyordu.
* Maymuncukla açmış kapıyı.

Genel Konu Anlatımı Kategorisine Ulaşmak İçin Tıklayınız...