6.SINIF TÜRKÇE KİTABI METİNLERİ

EVLİYA ÇELEBİ (1611-1682)

Evliya Çelebi 25 Mart 1611'de İstanbul'da Unkapanı'nda doğar. Doğduğunda bir derviş onu havaya fırlatıp yakalar, "Bu çocuk yüce bir kişi olacak." der. 6 günlükken törenle adı konur, dönemin âdetlerine göre şeyhülislam kulağına Evliya ismini okur. Yetişkin olduğunda hem kuyumcubaşının oğlu olduğundan hem de enderun eğitimi aldığından Çelebi lakabı ile anılır.

Evliya Çelebi bir süre medresede okur. Babasından tezhip, hat ve nakış öğrenir. Kur'an'ı ezber­leyerek hafız olur, enderuna alınır. Geziye duyduğu ilgi, çocukken babasından ve onun yakınlarından dinlediği öykü ve masallara dayanır. Enderunda aldığı eğitim sonucu Arapça ve Farsçasının ilerlemesi gezileri boyunca Evliya'ya büyük avantaj sağlayacaktır.

Babası Derviş Mehmet Zıllî, iyi bir kuyumcubaşı olmakla kalmayıp başka el sanatlarına da me­raklıdır. II. Selim zamanında saraya kuyumcubaşı olur. Babasının çevresi genç Evliya'ya iyi bir eğitim görmesi ve seyahat etmesine olanak sağlayacak görevlere getirilmesi konusunda avantaj sağlar.

Evliya Çelebi dış görünüşü yönünden başının biraz büyük olduğunu, gözlerinin saat rakkası gibi oynadığını söyler. Anlaşılıyor ki çocukken enerjisini dışa vurabilmek için değişik yöntemler bul­muştur.

Yazdıklarına bakılırsa Evliya Çelebi sporun her alanı ile ilgilidir. IV. Murat'ın kendisine yakın devlet adamları ile yaptığı iddialı güreşlerde Evliya açılış duası yapar. Maceralarında atin yeri bü­yüktür, ata iyi biner, gezilerinde at olmadan yapamaz. Tatil günlerinde Ok Meydanı'nda yapılan ok yarışlarına katılıp derece aldığı bilinmektedir. Ayrıca Kadıköy bağları ve Fenerbahçe arasında sık sık yüzdüğünü söyler.

Evliya 20'li yaşlarının başında seyahat arzusu ile yanıp tutuşur. Babasının, annesinin ve kar­deşlerinin etkisinden kurtulup daha kapsamlı geziler yapmayı düşündüğünü yazar. Ancak bunun ev halkı tarafından pek hoş karşılanmadığı anlaşılmaktadır. O ünlü rüyası tam da bu dönemde ortaya çı­kar. Anlatıldığına göre Evliya, Ahi Çelebi Camisi'ndedir. Cemaat arasında Hazret-i Peygamber'i görür. Yanına yaklaşır. "Şefaat ya Resulallah" (günahlarımın bağışlanması için bana yardım et, ey Allah'ın Elçisi) diyeceği yerde "Seyahat ya Resulallah" der. Rüyasında dileği kabul edilir. Hatta din büyükle­rinden birisi kendisine gezdiği yerleri yazmasını önerir. Evliya rüyanın sonunda heyecanla yataktan fırlar, rüyasını yorumlatmak için bilginlere koşar. Bunlardan biri, seyahat etmeye önce İstanbul'dan başlamasını söyleyince ayağına çizmesini geçirir, ilk kitabına konu olacak bilgileri toplamaya başlar.

Evliya hoşsohbet, hazırcevap, bulunduğu her ortamda güzel ve esprili konuşan, öyküler an­latan biridir. Sesinin güzel olması nedeniyle iyi Kur'an okur, müzik ile yakından ilgilenir. Hat sanatının yanı sıra ağaç oyma konusunda da çalışır. Bütün bu özellikleri seyahat etmesini kolaylaştıracak görev­lere atanmasını sağlayacaktır.

Evliya, Ayasofya Camii'nde Kur'an okurken Padişah IV. Murat'ın kendisini dinlediğini, sonra da tanışmak istediğini yazar. Padişahın övgüsünü kazanan Evliya saraya girer, ünlü hocalardan dersler almaya başlar. 1633'te başlayan saray yaşamı 1637'de IV. Murat'ın ölümüne kadar 4 yıl sürer.

IV. Murat'ın ölümünden sonra, Evliya Çelebi saraydan ayrılır. 1640'ta 20 kadar arkadaşı ile bir­likte ailesine haber vermeden Bursa'ya doğru yola koyulur. İlk kez İstanbul dışına çıkıyordur. Bundan böyle 40 yıl boyunca seyahat edecektir. Aynı yıl ikinci seyahatini İzmit'e yapar. Tarihçiler toplam 19 gezi yaptığını, üç kıtada at koşturduğunu belirtir.

Evliya Çelebi gezip dolaştığı yerlerde duyduklarını kaydetmiş, ardından notlarını gözden ge­çirerek 10 ciltten oluşan Seyahatname'sini ortaya koymuştur. Kitap, 17. yüzyılda Osmanlı ve komşu ülkelerdeki toplumsal ilişkiler, mimari yapılar ve giyim kuşama ilişkin çok geniş bir görünüm sunar. Dil, folklor, coğrafya, sanat, spor, ekonomik yaşam ve dinle ilgili konular kitapta yer alır. Topladığı bilgileri süsleyerek okurun ilgisini çekecek şekilde sunar. Evliya, kitabından Defter-i Havadis diye söz eder. Bunu bir tarih kitabı olarak yazmadığını özellikle belirtir. Kitabında 18 hükümdarın ülkesinden geçtiğini, 147 lisan duyduğunu, ancak İstanbul'un güzelliği ve cazibesiyle kıyaslanabilecek bir yer gör­mediğini yazar. Seyahatname günümüzde bile araştırmacılar için önemli bir inceleme ve yorumlama kaynağıdır. Birçok dile çevrilmiştir.

Evliya Çelebi, 40 yıl boyunca bıkıp usanmadan seyahat ederek gerçekten de güç ve tehli­kelerle dolu bir işi başarmıştır. 1611'de İstanbul'da başlayan yaşamı, tahminen 1682'de Mısır'dan dönerken yolda ya da Mısır gezisinin ardından İstanbul'da sona erer.

Behzat TAŞ

Kültürümüzün Yapı Taşları